Αρχείο

ΕΝΣΩΜΑΤΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ BREXIT:
ΜΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑ

Υπάρχει μια χρονική στιγμή για τους περισσότερους ανθρωπολόγους κατά την οποία αναφέρονται ενεργά στον όρο «αυτο-εθνογραφία» ως μέθοδο ή στάση προς τον (δικό τους) κόσμο. Το κάνουν αυτό ανεπίσημα σε συζητήσεις σεμιναρίων, αναφέροντας μη εθνογραφικά ή παρα-εθνογραφικά ανεπίσημα στοιχεία της ζωής τους μέσα σε αυτό που αποκαλούμε «κοινωνία». Όσοι εργάζονται με οπτικά μέσα το κάνουν μέσω της κάμεράς τους και της εμπλοκής τους στην κινηματογραφική παραγωγή.
Η σχέση μου με τη Βρετανία είναι τετραμερής: η μητέρα μου γεννήθηκε στην Κύπρο ως αποικιακό υποκείμενο της καταστροφικής βρετανικής αποικιοκρατίας. Επαναπροσδιόρισα τον εαυτό μου και έγινα ανθρωπολόγος στο Ηνωμένο Βασίλειο, και αυτό με ακολούθησε σε όλη μου τη ζωή. Έζησα στο Λονδίνο για επτά χρόνια και, τέλος, διατηρώ μια εμμονή για κάθε τι βρετανικό. Παρακολουθώ το BBC οπουδήποτε, διαβάζω τα έντυπα Μέσα, παρακολουθώ τις κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές, διαβάζω την βρετανική ποίηση. Δεν υπάρχει άλλο μέρος στον πλανήτη η παγκόσμια επιρροή του οποίου να είναι τόσο μεγάλη σε σχέση με το μέγεθός του (σε τελική ανάλυση η Βρετανία είναι ένα νησί στο μισό μέγεθος της Γαλλίας και έχει λιγότερο από το ένα εικοστό του πληθυσμού της Ινδίας). Πιο κοντά στα δικά μας, τα σχετικά με την ακαδημαϊκή γνώση, η Βρετανία δεν είναι μόνο η πατρίδα της κοινωνικής ανθρωπολογίας όπως τη γνωρίζουμε, αλλά κι ο τόπος στον οποίο δύο άνθρωποι που επηρέασαν στο μέγιστο τις σύγχρονες κριτικές κοινωνικές επιστήμες, επικεντρώθηκαν ως μέρος ιστορικού ενδιαφέροντος. Αναφέρομαι στον Karl Marx τον 19ο αιώνα και τον Karl Polanyi τον 20ο αιώνα. Και οι δύο είδαν στη Βρετανία κοινωνικο-ιστορικά χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να εξαχθούν στον υπόλοιπο κόσμο: το σύστημα της αγοράς και τον σύγχρονο καπιταλισμό.
Τι γίνεται με τη Βρετανία τώρα; Πώς μπορούμε να ξανασκεφτούμε οπτικά και εθνογραφικά την κρίσιμη συγκυρία στην οποία βρίσκεται το «νησιωτικό σπίτι» για μερικούς και η πονηρή Αλβιώνα» για άλλους; Το Brexit ήταν ένα συνεχές γεγονός, του οποίου τα αποτελέσματα εξακολουθούν να εκτυλίσσονται. Όσα προηγήθηκαν (παγκόσμια πιστωτική κρίση, κρίσεις δημοσίου χρέους), όσα αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια των πιο θερμών εξελίξεων του (άνοδος της αυταρχικής ηγεσίας και του λαϊκισμού) και αυτό που ακολούθησε (η κρίση του κορονοϊού) διαμορφώνουν ένα συνεχές επακόλουθων κρίσεων που αφήνουν πολλούς από εμάς με μιαν αίσθηση αμηχανίας. Σε αντίθεση με πολλές από τις υπάρχουσες κρίσεις, ωστόσο, το Brexit ήταν μια λαϊκή επιλογή, και εδώ (στις συζητήσεις για το «ποιος είναι ο κυρίαρχος» – ο λαός, το Κοινοβούλιο, η Βασίλισσα- αλλά και στις δημοφιλείς ιδέες για απομόνωση και ταυτόχρονη παγκόσμια κυριαρχία) αποτελεί την πεμπτουσία της βρετανικότητας. Νομίζω ότι η μοίρα της Βρετανίας ενσωματώνεται από εκείνους που είναι συνδεδεμένοι με τον τόπο. Η φιλμική λογική που παρουσιάζουμε εδώ είναι αισθητηριακή και κινητοποιεί αυτήν ακριβώς την αίσθηση ενσωμάτωσης.
Το Speaker’s corner στο Hyde Park είναι μια τέτοια εκδήλωση της λαϊκής βούλησης, όπου αλλόκοτες ιδέες όπως αυτές ακούγονταν πολλά χρόνια πριν το Ηνωμένο Βασίλειο αποχωρήσει από την ΕΕ. Το Ακούστε τη Βρετανία, μια ταινία του Rhys Lewis, διερευνά την τάση της βρετανικής κοινωνίας να επιτρέπει να ακουστούν οι φωνές των από τα κάτω, όσο αντισυμβατικές κι αν είναι. Εξάλλου το Listen to Britain (1942) ήταν μια ταινία προπαγάνδας κατά τη διάρκεια του Πολέμου. Η μέθοδος κινηματογράφησης απορροφά τον θεατή στο ότι ο δημιουργός έχει εμπλέξει πλήρως τον πρωταγωνιστή. Τα όρια του αν αυτό είναι «πραγματικά» εθνογραφικό είναι προς συζήτηση – ωστόσο διακρίνεται μια αυθεντική διορατικότητα από το πλήθος. Η μεταμοντέρνα θέση στο ζήτημα της «ταυτότητας» συναντά την ενδιαφερουσα μεθοδολογική διάθεση αλλά και το οπτικό στοιχείο της ταινίας.
Ως έκφραση της «άμεσης φωνής» του λαού και εκδήλωση της λαϊκής κυριαρχίας, η ψήφος για την Εξοδο έλεγξε τα τα όρια και τους περιορισμούς της ίδιας της δημοκρατίας. Το δράμα που το ακολούθησε, με την κυριαρχία να ταλαντεύεται μεταξύ του “λαού”, του Κοινοβουλίου, ακόμη και της δικαστικής εξουσίας, έδειξε στον κόσμο πώς αυτό που έλαβε χώρα στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι μια μελέτη περίπτωσης της εύθραυστης τραγωδίας που ονομάζουμε σύγχρονη δημοκρατία. Το δράμα που ξεδιπλώθηκε παράλληλα με το Brexit και σε μεγάλο βαθμό το επηρέασε, ήταν «η θέση της Βρετανίας στον κόσμο» η αποικιακή κληρονομιά και τα κατάλοιπα της. Η ταινία Τελευταίος γύρος Jaldi Five από την Ellen Lapper είναι εθνογραφική με πολλούς τρόπους, γερά εδραιωμένη στις ιστορίες ζωής των ανθρώπων που μελετά. Αφηγούμενη τις ζωές των Αγγλο-Ινδών στο Λονδίνο, η ταινία είναι πολύ προσεκτική και περίτεχνη καθώς ξετυλίγει τις ιστορίες τους. Ακόμα, είναι ανθρωπολογική καθότι επεκτείνεται στο χρόνο και ενδιαφέρεται τόσο για τις ιστορίες των ανθρώπων, όσο και για την Ιστορία. Αν και απευθύνεται στο θέμα του Brexit λιγότερο απτά από τις άλλες δύο ταινίες, προσφέρει πραγματικά αυτή τη μειονοτική οπτική την οποία επιδιώκει η ανθρωπολογία: μια περίπτωση μέσω της οποίας φωτίζεται η μεγαλύτερη εικόνα.
Η ενότητα αναλογίζεται με κριτική ματιά τις σχέσεις μεταξύ των κινηματογραφικών πρακτικών, της αισθητικής και της πολιτικής της αντιπροσώπευσης. Με στόχο να ξετυλίξει τα σκαμπανεβάσματα του Brexit, η ενότητα αντικατοπτρίζει φαινόμενα πέρα ​​από τη Βρετανία, συμπεριλαμβανομένων των συνδέσεων ενός ολοένα και πιο απο-συνδεδεμένου κόσμου. Εμπνέομαι από τον Patrick Kieller και το υπέροχο έργο του για το Ηνωμένο Βασίλειο ως χώρο-λιμάνι. Το Way my it did Ι, μια ταινία από την Κύπρια σκηνοθέτρια Μαρία Αναστασίου, αποτελεί έναν τόπο που, κατά τη γνώμη μου, ο Kieller συναντά την ανθρωπολογία. Η ποιότητα της ταινίας είναι βαθιά κινηματογραφική και η λήψη της είναι εντελώς εθνογραφική: ο κόσμος της Βρετανίας και ο κόσμος που έρχεται στη Βρετανία είναι εδώ το εθνογραφικό θέμα και η εννοιολογική τριβή. Κάποιοι από τον κύκλο της παραγωγής ντοκιμαντέρ ενδιαφέρονται μερικές φορές για καλλιτεχνικές σεκάνς, οι οποίες μπορεί να είναι ρουτίνα στην παραγωγή εθνογραφικών ταινιών αυτή την εποχή. Ενώ θα μπορούσαμε να συζητήσουμε για τη θέση αυτών των σεκάνς, για μένα αυτή η ταινία αναδεικνύει με πολλούς τρόπους το πως μπορεί να μοιάζει η ανθρωπολογία στην οθόνη.
Η κατανόησή μας για τον εθνογραφικό κινηματογράφο στην θεματική ενότητα ήταν ανοιχτή, επομένως προσκαλέσαμε ντοκιμαντέρ, συμμετοχικές ταινίες, docufiction, καθώς και καλλιτεχνικές και εθνογραφικές μορφές κινηματογράφησης. Οι τρεις ταινίες που παρουσιάζουμε και οι τρεις σκηνοθέτες που θα μιλήσουν στο κοινό, συμμετέχουν σε μια συζήτηση για τον απόηχο του Brexit, τη θέση της Βρετανίας στον κόσμο, αλλά και τη ζωή στη Βρετανία μετά την ΕΕ.

Θοδωρής Ρακόπουλος
Αναπληρωτής Καθηγητής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Όσλο

Special Screenings / Focus on Archive

Η επιμελημενη ενότητα Focus on Archive αναδύθηκε απο το φετινό πρόγραμμα του φεστιβάλ και έχει στόχο να αποτελέσει ένα πρώτο βήμα στην ανάδειξη και εξερεύνηση της επίκαιρης τάσης της δημιουργικής χρήσης του αρχείου στο ντοκιμαντέρ. Διαπιστώνοντας την τάση πειραματισμών με αρχειακά υλικά και με την έννοια του αρχείου σε αρκετές πρόσφατες εθνογραφικές ταινίες, θεωρούμε ότι η συνθήκη του lockdown κάνει επιτακτική την ψηφιακή ανάδειξη και την δημιουργική ενασχόληση με το αρχείο. Διαπιστώνουμε επίσης στο πλαίσιο αυτό και μια πολύ ενδιαφέρουσα τάση για συνέργειες, διεπιστημονικότητα, και διάλογο μεταξύ καλλιτεχνων και ανθρωπολόγων μέσα από την σύζευξη της πειραματικής εθνογραφίας και του καλλιτεχνικού πειραματισμού.

Σε αυτή την ενότητα ειδικών προβολών συμπεριλαμβάνουμε τέσσερις ταινίες που χαρακτηρίζονται από, αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους, δημιουργικές χρήσεις του αρχείου στην κινηματογραφική αφήγηση. Πιστεύουμε ότι οι ταινίες αυτές, και οι προτάσεις που φέρνουν για τις χρήσεις και τις εννοιολογήσεις του αρχείου, θα αποτελέσουν έμπνευση και έναυσμα για ένα διάλογο, ο οποίος είναι απόλυτα επίκαιρος στην παρούσα συγκυρία, και του οποίου οι επιστημολογικές και καλλιτεχνικές συνέπειες θα μας απασχολήσουν αρκετά στο μέλλον.

Στο πνεύμα αυτό έχουμε επιμεληθεί την ενότητα Focus on Archive, η οποία παρουσιάζεται ως προοίμιο για ένα μεγαλύτερο θεματικό αφιέρωμα σε μελλοντική έκδοση του φεστιβάλ.

Συγκεκριμένα στην ταινία The Fantastic (Maija Blåfield), που επικεντρώνεται σε μαρτυρίες εξόριστων βορειοκορεατων μέσα από μία εναλλαγή documentary footage και visual effects, θα αναρωτηθούμε για την σχέση του φανταστικού με το πραγματικό. H πειραματική ποιητική αφήγηση της ταινίας μας εισάγει σε μία συζήτηση γύρω από το τί είναι το αρχείο ή τι θα μπορούσε να είναι. Στην ταινία Judy versus Capitalism (Mike Hoolboom), αναδιπλώνεται η ζωή της εξέχουσας ριζοσπαστικής Καναδής φεμινίστριας, συγγραφέως και κοινωνικής ακτιβίστριας Judy Rebick. Η λυρική αφήγηση επιτελείται μέσα από μία δημιουργική αξιοποίηση και επανανοηματοδότηση αρχειακού αυτοβιογραφικού υλικού παράλληλα με την αφηγηματική φωνή της πρωταγωνίστριας σε πρώτο πρόσωπο. Στο Cernobila/Black and White (Eluned Zoe Aiano και Anna Benner), μία σκηνοθέτιδα και μία καλλιτέχνης συνθέτουν μέσω της τεχνικής του animation και mixed genres μία κρυφή ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου γύρω από την μυθική φιγούρα μίας νοσοκόμας. Χρησιμοποιώντας αποσπάσματα από την ιστορία του κινηματογράφου αποδομούν (θετουν ως προβληματικές) τις συμβατικές αφηγήσεις/αναπαραστάσεις που χρησιμοποιούνται για την απεικόνιση των ρόλων των γυναικών. Τέλος, στο Specialized Techniques (Onyeka Igwe), η σκηνοθέτιδα απο-αποικιοποιεί (decolonize) ένα κινηματογραφικό αρχείο που εστιάζεται στην στατική περιγραφή ενός αφρικανικό χορού και το μετατρέπει μέσα από την δημιουργική συμβολή του μοντάζ σε ένα ζωντανό θέαμα.

Κωνσταντίνα Μπούσμπουρα
Χρήστος Βαρβαντάκης