Αρχείο

Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, υπό την καθοδήγηση του Norman Miller και σε χρηματοδότηση του National Science Foundation στις ΗΠΑ, δημιουργήθηκε μια συλλογή 25 ταινιών εξετάζοντας πέντε πολιτισμούς επιλεγμένους για την ιδιαιτερότητα της γεωγραφικής τους θέσης. Ξεκινώντας από την ακτή της Κίνας και προχωρώντας μέχρι την Ταϊβάν, το Αφγανιστάν, την Κένυα και τέλος στα βουνά της Βολιβίας, η κάθε τοποθεσία εξετάστηκε γύρω από πέντε θεματικές: Αγροτική Κοινωνία, Εκπαίδευση, Αγροτική Οικονομία, Γυναίκες, Πεποιθήσεις. Ένα σημαντικό εκπαιδευτικό εγχείρημα που υιοθέτησε τις κινηματογραφικές καινοτομίες της εποχής, όπως την προσέγγιση του κινηματογράφου παρατήρησης και του άμεσου κινηματογράφου.

Φέτος, επιλέγουμε να παρουσιάσουμε για πρώτη φορά σε κινηματογραφική προβολή το παράδειγμα του Αφγανιστάν για να θυμηθούμε το τόσο σημαντικό αυτό εγχείρημα αλλά και στρέψουμε την προσοχή σε ένα πολιτισμό που για μια ακόμα φορά δοκιμάζεται από επικινδυνες δομικές αλλαγές.

Μαζί με τις ταινίες μεταφράσαμε ένα κείμενο του κινηματογραφιστή και ανθρωπολόγου David MacDougal ο οποίος συμμετείχε και ο ίδιος στο συγκεκριμένο εγχείρημα και συγκεκριμένα στο παράδειγμα της Κένυας. Επικοινωνώντας με τον ίδιο για την άδεια της μετάφρασης, μας μετέφερε επίσης την μεγάλη του χαρά τόσο για το εγχείρημα αυτό όσο και το συνεχόμενο ενδιαφέρον για τα έργα αυτά.

Κωνσταντίνος Αϊβαλιώτης – Χρήστος Βαρβαντάκης

Σημειώσεις για το ‘Faces of Change’

David MacDougall

Ιούλιος, 2015

Η σειρά των 25 ταινιών Faces of Change, που χρηματοδοτήθηκαν από το National Science Foundation με παραγωγό τον Norman Miller στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ήταν ένα ασυνήθιστο και καινοτόμο εγχείρημα για την εποχή του. Πάρα το γεγονός ότι ταινίες χρησιμοποιούνταν για δεκαετίες  στην εκπαίδευση στην Αμερική, οι περισσότερες από αυτές ήταν εικονογραφικού-διδακτικού τύπου, κατασκευασμένες ως µαθήµατα στα οποία πάντα κυριαρχούσε η φωνή που σχολίαζε τις εικόνες. Την εποχή εκείνη όμως, οι αλλαγές στην τεχνολογία της κάμερας και οι νέοι στόχοι στην παραγωγή ντοκιμαντέρ άρχισαν να αμφισβητούν αυτή την προσέγγιση. Στη δεκαετία του 1960 αναπτύχθηκε μια τάση παρατήρησης στο ντοκιμαντέρ, εμφανές στο Direct Cinema και στο Cinéma Vérité στο οποίο πρωτοστάτησαν κινηματογραφιστές όπως οι Richard Leacock, Albert και David Maysles, Michel Brault και Jean Rouch και οι ταινίες τους ήταν απόπειρες να καταγράψουν τα γεγονότα από την οπτική γωνία ενός πραγματικού παρατηρητή που ήταν παρών στη σκηνή. Ήταν ταινίες αναπόφευκτα προσωπικές και ερμηνευτικές σε ό,τι έδειχναν, αλλά μετέδιδαν την αίσθηση ότι παρακολουθούμε τη βιωμένη ζωή, μέσα από την ευαισθησία ενός συγκεκριμένου κινηματογραφιστή. Με τρόπο ανάλογο με τις ταινίες μυθοπλασίας, απαιτούσαν και αυτές από το κοινό να βγάλει νόημα από αυτό που έβλεπε, αντί να του δίνει ένα σύνολο από προκαθορισμένα συμπεράσματα γι’ αυτό.

Αυτή η προσέγγιση είχε δοκιμαστεί στο παρελθόν στην εκπαίδευση, κυρίως στο Netsilik Eskimo του 1963-68, σε σκηνοθεσία των Asen Balikci και Guy Mary-Rousselière, και χρηματοδοτήθηκε επίσης εν μέρει από το National Science Foundation. Οι στόχοι του Faces of Change, ωστόσο, ήταν κάπως διαφορετικοί. Το πρόγραμμα Netsilik είχε ως στόχο την εμβάθυνση των μαθητών στην καθημερινή ζωή ενός απομακρυσμένου λαού, από από την οποία ήλπιζαν ότι θα αντλούσαν ορισμένες γενικές αρχές για τον ανθρώπινες κοινωνίες. Το πρόγραμμα “Faces of Change” ήταν δομημένο γύρω από μια σύγκριση των πέντε διαφορετικών κοινωνιών σε διαφορετικά γεωγραφικά και πολιτιστικά περιβάλλοντα και επικεντρώνοταν κυρίως στις κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές. Επιπλέον, επεδίωκε να εξετάσει τις αλλαγές αυτές, εστιάζοντας στις εμπειρίες των εφήβων και των νεαρών ενηλίκων που μεγαλώνουν σε αυτούς τους πολιτισμούς. Ο στόχος δεν ήταν να επικοινωνήσει ένα σύνολο εννοιών σχετικά με την αλλαγή, αλλά μάλλον το να εμπλακούν οι κινηματογραφιστές και οι ανθρωπολόγοι στο να χρησιμοποιήσουν το φιλμ προκειμένου να διερευνήσουν τις διαδικασίες της αλλαγής, όπως αυτές συνέβαιναν και βιώνονταν στις διαφορετικές συνθήκες.

Ο ρόλος μου στο έργο ήταν να διεξάγω μία από τις κινηματογραφικές μελέτες στη βόρεια Κένυα σε συνεργασία με τον James Blue, έναν συνάδελφο κινηματογραφιστή, και τον Paul Baxter, έναν ανθρωπολόγο που είχε κάνει τη διδακτορική του έρευνα πεδίου στην περιοχή περίπου δύο δεκαετίες νωρίτερα. Το επίκεντρο ήταν οι Boran και, καθώς το έργο εξελισσόταν, συγκεκριμένα σε δύο έφηβα αγόρια Boran που είχαν πολύ διαφορετικές προοπτικές ζωής. Εκείνη την περίοδο ήμουν επίσης σε επαφή με τον David Hancock και τον Herb di Gioia, οι οποίοι ήταν διεξήγαγαν μια παράλληλη μελέτη για τα Πρόσωπα της Αλλαγής στο Αφγανιστάν. Εμείς οι τέσσερις κινηματογραφιστές είχαμε όλοι εμπνευστεί από τις δυνατότητες που ανοίγονταν από το ντοκιμαντέρ παρατήρησης και θέλαμε να εφαρμόσουμε αυτή την προσέγγιση στην εθνογραφική κινηματογράφηση.

Καθεμία από τις μελέτες επωφελήθηκε από τις συμβουλές ενός ανθρωπολόγου που γνώριζε τον λαό και την περιοχή που εμπλέκονται σε αυτήν, αλλά τελικά ήταν στο χέρι μας ως κινηματογραφιστές να κατανοήσουμε και να μεταφέρουμε την κατάσταση των ατόμων που κινηματογραφούσαμε. Κάθε μελέτη έθεσε ως στόχο να γυρίσει μια μεγάλη ταινία (όπως το Kenya Boran και το Naim and Jabar, αντίστοιχα, στα πρότζεκτ της Κένυας και του Αφγανιστάν) και να παράγει πρόσθετο υλικό από το οποίο θα μπορούσαν να μονταριστούν περαιτέρω “δορυφορικές” ταινίες. Η ταινία Kenya Boran προοριζόταν να προβληθεί ως μία συνεχής ταινία, αλλά μετά την κυκλοφορία της χωρίστηκε σε δύο μέρη για λόγους διανομής. Ευτυχώς αυτό δεν είναι πλέον απαραίτητο, και η ταινία μπορεί πλέον να προβληθεί με την μορφή την οποία προορίζοταν να έχει αρχικά.

Η προσέγγισή μας στην Κένυα και η προσέγγιση των Hancock και di Gioia στο Αφγανιστάν, ήταν να αναζητήσουμε καταστάσεις στη ζωή των πρωταγωνιστών μας που αποκάλυπταν κάποιες από τις θεμελιώδεις κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις που επηρεάζουν τις ζωές τους. Στο πλαίσιο της Κένυας, αυτές ήταν η εισαγωγή της γεωργίας, μια αυξανόμενη οικονομία του χρήματος, η σύγχρονη εκπαίδευση, η κατασκευή ενός μεγάλου δρόμου στην περιοχή, και ο πραγματισμός των Boran, οι οποίοι ήταν ένας κυρίως κτηνοτροφικός λαός παραδοσιακά εξαρτώμενος από βοοειδή, καμήλες και κατσίκες. Θεωρήσαμε ότι μόνο παρατηρώντας την αλληλεπίδραση αυτών των δυνάμεων στο πεδίο υπό συγκεκριμένες συνθήκες θα μπορούσε κανείς να αποκτήσει μια ουσιαστική κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι αλλαγές αυτές λειτουργούσαν ιστορικά και σε ευρύτερη κλίμακα. Αυτό το είδος κινηματογράφησης, πιστεύαμε επίσης, ότι παρείχε έναν ιδανικό τρόπο για να μάθουν οι μαθητές για την αλλαγή, παρακολουθώντας τις αντιφάσεις και τις δύσκολες επιλογές που δημιουργούσε στους πρωταγωνιστές μας. Όσον αφορά τη μέθοδο κινηματογράφησης, σήμαινε τον προσδιορισμό μιας σειράς θεμάτων που θέλαμε να διερευνήσουμε και στη συνέχεια το να περνάμε μεγάλα χρονικά διαστήματα με τους πρωταγωνιστές μας, έτσι ώστε όποτε αυτά τα θέματα αναδύονταν σε πράξεις ή συζητήσεις, να ήμασταν σε θέση να τα κινηματογραφήσουμε. Καθώς η προσέγγισή μας βασίστηκε στην παρατήρηση και κινηματογράφηση αυθόρμητων γεγονότων, αποφύγαμε να ζητήσουμε από τα υποκειμενα μας να αναπαραστήσουν σκηνές για την ταινία, αν και κάποιες φορές συγκεντρώσαμε ορισμένα άτομα προκειμένου να κινηματογραφήσουμε τις αλληλεπιδράσεις τους. Κινηματογραφήσαμε επίσης τις συζητήσεις μας με τους πρωταγωνιστές μας, στις οποίες προσπαθήσαμε να καταλάβουμε τις ιδέες και τα συναισθήματά τους σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν.

Το πρόγραμμα “Faces of Change” βοήθησε στην εδραίωση της ανάπτυξης του κινηματογράφου παρατήρησης ως δόκιμης μορφής ντοκιμαντέρ για την εκπαίδευση, όπως έκαναν και τα έργα Αμερικάνων κινηματογραφιστών, όπως ο John Marshall και ο Timothy Asch. Περαιτέρω εξελίξεις σημειώθηκαν στον Καναδά, τη Γαλλία και τη Βρετανία, συμπεριλαμβανομένης της βρετανικής τηλεόρασης, η οποία ενθάρρυνε ενεργά τις προσεγγίσεις παρατήρησης στο ντοκιμαντέρ στις δεκαετίες του 1970 και 1980. Σήμερα, η κληρονομιά αυτού του είδους κινηματογραφίας έχει περάσει σε μεγάλο βαθμό στους ανεξάρτητους κινηματογραφιστές, ενώ μεγάλο μέρος της τηλεόρασης έχει αποσυρθεί στο πιο συντηρητικό έδαφος των εικονογραφημένων διαλέξεων που παραδίδονται από παρουσιαστές εντός και εκτός οθόνης. Εκ των υστέρων, το έργο Faces of Change αντιπροσωπεύει εκπαιδευτικό κινηματογράφο σε μια από τις πιο τολμηρές και καινοτόμες στιγμές του. Παρήγαγε ένα έργο ιστορικής σημασίας και διαχρονικής αξίας και, οι καλύτερες από αυτές τις ταινίες, παραμένουν τόσο φρέσκες, προσωπικές και πνευματικά επίκαιρες όσο όταν γυρίστηκαν.

Αρχικό κείμενο στα Αγγλικά :

(πηγή: http://www.der.org/resources/guides/faces-of-change-david-macdougall-note.pdf

Οι ταινίες του προγράμματος 

Ενα Αφγανικό Χωριό | Herbert DiGioia, 44 min, 1974

Νομάδες του Αφγανιστάν | David Hancock, 21 min, 1974

Γυναίκες του Αφγανιστάν | Josephine Powell, Nancy Dupree, 17 min, 1974

Naim και Jabar | David Hancock, Herbert DiGioia, 50 min, 1974

Ο Κύκλος του Σίτου | David Hancock, Herb DiGioia, Louis & Nancy Dupree, 16 min, 1975

Οι καθημερινές χρήσεις του όρου ρομαντισμός παραπέμπουν στον συναισθηματισμό (που συχνά αντιμετωπίζεται ως αφελής), την εξιδανίκευση, καθώς και την αναζήτηση αγνότητας, αυθεντικότητας και υψηλών νοημάτων στην ανθρώπινη εμπειρία. Ταυτόχρονα, ο όρος παραπέμπει σε πολιτισμικές τάσεις που αναδύθηκαν κυρίως κατά τον Ευρωπαϊκό 19ο αιώνα και εκφράζονται σε πλήθος χώρων, από τις εικαστικές τέχνες και την ποίηση έως και τον εθνικισμό. Στα γνωρίσματα του ρομαντισμού περιλαμβάνονται: ο μυστικισμός, το ενδιαφέρον για εθνικές και φυλετικές ρίζες και την καταγωγή και η αντιπαράθεση με τη βιομηχανοποίηση, τον ορθολογισμό και τη θεσμική επισημότητα. Ο ρομαντισμός επίσης συνδέεται με τη νοσταλγία για χαμένα παρελθόντα, με τη σαγήνη του θανάτου και του μεγαλείου της φύσης, με τη λατρεία της αντίστασης και της δημιουργικότητας και με τη συνύπαρξη της ελπίδας με τη μελαγχολία.

Ιδιαίτερη σημασία στα πλαίσια του αφιερώματος έχει το ότι ο ρομαντισμός σχετίζεται ιστορικά με την ίδια τη διαπολιτισμική συνάντηση εαυτού και Άλλου, ταξιδιώτη και ντόπιου, σκηνοθέτη (ή εθνογράφου) και των υποκειμένων του. Στα χέρια των Δυτικών ταξιδιωτών, το κατεξοχήν ρομαντικό υποκείμενο είναι «ο ευγενής άγριος», μια φιγούρα που βρίσκεται συχνά στο μεταίχμιο μεταξύ θαυμασμού και απόρριψης. Ο ρομαντισμός εδώ συγγενεύει με όρους όπως ο εξωτισμός, ο οριενταλισμός και ο πριμιτιβισμός, όρους που η σύγχρονη ανθρωπολογία φέρνει στο προσκήνιο τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, στα πλαίσια μιας κριτικής στάσης απέναντι στο ρόλο της αναπαράστασης στις σχέσεις εξουσίας μεταξύ κέντρου και περιφέρειας. Σε εθνικό επίπεδο, ο ρομαντισμός είναι επίσης επίκαιρος σήμερα, καθώς επίσημοι Ελληνικοί φορείς προετοιμάζουν εκδηλώσεις για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης, ενός κατεξοχήν ρομαντικού γεγονότος, θεμελιώδους για τον Ελληνικό εθνικισμό, που αναπαρίσταται σε λογοτεχνία και τέχνες μέσα από μοτίβα ηρωισμού και αναγέννησης. Επιστημολογικά, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι ο ρομαντισμός έχει θέση και στην τρέχουσα συγκυρία του Covid -19. Αρκετοί σχολιαστές εκφράζουν την επιθυμία τους για μια κοινωνικότητα αυθεντική και πολυαισθητηριακή σε αντίθεση με τις θεωρούμενες  μηχανικές, αποστειρωμένες διαδράσεις του διαδικτύου ενώ, σε άλλο ρομαντικό μοτίβο, κάποιοι περιγράφουν το παρόν ως βυθισμένο στο θάνατο και το σκοτάδι.

Η όγδοη θεματική ενότητα του Ethnofest, φέρνει στο προσκήνιο το ρομαντισμό και τις πολλαπλές χρήσεις και εννοιολογήσεις του και φιλοδοξεί να ξεδιπλώσει τις θεματικές της εξιδανίκευσης, της ετερότητας, της υπερβατικότητας και της ετεροίωσης που ενυπάρχουν στο ρομαντισμό: από τη διερεύνηση της οικειότητας και του συναισθήματος, στο ταξίδι και την αναζήτηση αρχέγονων τοπίων. Από την εξύψωση της κοινότητας στις φαντασιώσεις επιστροφής σε φυσικούς και παραδοσιακούς τρόπους ζωής. Από τον τουρισμό ως μορφή ρομαντικοποίησης της κοινωνικής εμπειρίας στις «βρώμικες» πολιτικές της καθαρότητας.

Oι ταινίες του αφιερώματος διερευνούν διάφορες πτυχές του ρομαντισμού και παράλληλα συλλαμβάνουν και προβληματοποιούν τη σχέση μεταξύ εξιδανίκευσης και κάμερας. Όλες οι ταινίες στοχάζονται πάνω σε διαφορετικές δυνατότητες της οπτικής φόρμας (από το ρόλο της μουσικής στην προσθήκη τεχνικών animation) και επιστρέφουν σε κλασικά ρομαντικά θέματα όπως η αντοχή και η μοναξιά στο ορεινό τοπίο (Ait Atta: Νομάδες του Υψηλού Άτλαντα; Οι Τελευταίοι Αυστριακοί), η αγάπη και ο θάνατος (Μπόσκο, Ο Ντορίν και η Ντορίνα, Μισό-Ξωτικό), η πολιτική και κοινωνική αλλαγή και η ελπίδα (Χέρια σε Χλωρίνη, Τόποι Συνόρων, Οι Τελευταίοι Αυστριακοί), ο τουρισμός και η αναπαράσταση της παράδοσης (Ait Atta:Οι Νομάδες του Υψηλού Άτλαντα, Οι Τελευταίοι Αυστριακοί), τα ζώα, οι άνθρωποι και η μυθολογία (Τα δάκρυα της Ίνγκε, Μισό-Ξωτικό), η νοσταλγία, οι ρίζες και η οικογένεια (Ait Atta:Νομάδες του Υψηλού Άτλαντα, Τόποι Συνόρων, Μπόσκο, Ο Ντορίν και η Ντορίνα). Κάποιες από τις ταινίες ασχολούνται με την πρόκληση της κινηματογραφικής καταγραφής τρόπων ζωής της υπαίθρου που βρίσκονται σε συνθήκες μετασχηματισμού ή που χάνονται. Έτσι αναδεικνύουν την ιστορική σχέση μεταξύ του κινηματογραφικού μέσου και της διασωστικής ιδεολογίας (salvage paradigm) ενώ καταγράφουν εθνογραφικά τις εμπειρίες αλλαγής και νεωτερικότητας των ηρώων τους. Η τρυφερότητα, η εγγύτητα με τα υποκείμενα και η εθνογραφική οικειότητα μεταξύ παρατηρητή και παρατηρούμενου επίσης αποτελούν αντικείμενα πολλών από τις ταινίες, ιδίως όσον αφορά το γήρας, τις οικογενειακές σχέσεις και την εμπειρία του χρόνου (πχ. Ο Ντορίν και η Ντορίνα, Μισό-Ξωτικό, Μπόσκο). Κάποιες ταινίες πραγματεύονται παραδοσιακά θέματα στη ρομαντική αναπαράσταση της ανθρώπινης εμπειρίας. Για παράδειγμα η διαπραγμάτευση του θανάτου και το επέκεινα καθώς και ο ρόλος της πίστης σε μυθολογικά σχήματα είναι θέματα που διερευνούν οι ταινίες “Τα δάκρυα της Ίνγκε” και Μισό-Ξωτικό. Ο παιγνιώδης ήρωας του τελευταίου –που έχει μανία με τα ξωτικά—προετοιμάζει εαυτόν και τους συγγενείς του για τον επικείμενο θάνατο του. Το έθνος, θεματική κλειδί στο ρομαντισμό ως ιστορικό μόρφωμα, είναι αντικείμενο διερεύνησης της ταινίας Τόποι Συνόρων, η οποία υπονομεύει την ιδέα των εθνικών συνόρων μέσα από την έμφαση σε μελλοντικά σχέδια ανθρώπων τη συνύπαρξη. Οι απελευθερωτικές πολιτικές και οι ζωές της εργατικής τάξης εξετάζονται στους γυαλισμένους χώρους της ταινίας Hands in Bleach (τούς ίδιους χώρους που η ταινία καταδεικνύει ως πολιτικά λερωμένους) αλλά και στα «πειραγμένα» Αλπικά τοπία της ταινίας “Οι Τελευταίοι Αυστριακοί”. Οι αγώνες για επιβίωση των «Αυστριακών» αυτών κάνουν πιο κοινωνικά σύνθετο το εξιδανικευμένο βουκολικό τοπίο της Αλπικότητας. Τέλος, η συγγένεια κατά μία διευρυμένη έννοια αποτελεί ζήτημα προς εξέταση στις πρακτικές των ηρώων και ηρωίδων των Μπόσκο, Ο Ντορίν και η Ντορίνα, Μισό-Ξωτικό και Ait Atta:Νομάδες του Υψηλού Άτλαντα. Οι ταινίες αυτές καταγράφουν τις συναισθηματικές και κοινωνικές δυνατότητες του σχετίζεσθαι, συμπεριλαμβανομένων αυτών στη σχέση μεταξύ παρατηρητή και υποκειμένων.

Οι ταινίες του αφιερώματος χρησιμοποιούν διάφορα κινηματογραφικά στυλ και τεχνικές, από στρατηγικές παρατήρησης σε αναστοχαστικές διαδράσεις και συνεντεύξεις. Από μακροτενείς μινιμαλιστικές βινιέτες στη γρήγορη αντιπαραβολή θέσεων και απόψεων, από το στοχασμό πάνω στην εξιδανίκευση σε αφηγήσεις που δίνουν έμφαση στην εκμάγευση του κόσμου. Με εθνογραφική επικέντρωση στην υλικότητα της καθημερινής ζωής, οι ταινίες του αφιερώματος χρησιμοποιούν και στοχάζονται πάνω σε ρομαντικά μοτίβα και τεχνικές αναπαράστασης. Ταυτόχρονα παρέχουν πρόσβαση στους υλικούς κόσμους των υποκειμένων τους και τραβούν την προσοχή των θεατών στην ίδια την υφή της κοινωνικής εμπειρίας.

Επιμελητής της Θεματικής Ενότητας για το 2021 είναι ο ανθρωπολόγος Κωνσταντίνος Καλαντζής, επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Πολιτισμού Δημιουργικών Μέσων και Βιομηχανιών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας www.konstantinoskalantzis.com